میراث آریا: عرض پارچه بافته‌شده از موی بُز که شَقّه نامیده می‌شود حدود ۶۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر بوده که به طول‌های مختلف از ۵ تا ۱۴ متر بافته می‌شدند. ولی به‌طور متوسط، بیشترین مورد مصرف در بین سیاه‌چادرهای مورد مطالعه از شقه‌های از ۹ متر تا ۱۲ متر بوده است. قسمت‌های میانی سیاه‌چادر که ارتفاع بیشتری دارد، از شقّه‌های ۱۲ متری استفاده‌شده و در قسمت انتهایی دو سوی گوت از شقه‌های کوچک‌تر بهره می‌برند.

اگرچه مساحت فضای داخلی و اندازه سیاه‌چادر بسته به تعداد اعضای خانواده می‌تواند بزرگ‌تر و یا کوچک‌تر باشد، ولی به‌طورمعمول فضای مسطح و بیضی‌شکل داخل گوت حدود ۱۲۰ مترمربع است. ابتدا هر دو شقه کنار هم دوخته‌ شده، بعد شقه‌های دوخته‌شده دوتایی با چنگک‌هایی کنار هم وصل می‌شوند. چوب‌های بلند مقاومی زیر گوت افراشته شده و باعث سرپا قرار گرفتن سیاه‌چادر می‌شوند.

استفاده از گوت در بین ایل وندان سنگسری همانند همه انسان‌های عشایر از دیرباز معمول بوده، چراکه راحت‌ترین و در دست‌ترین سرپناه انسان چه به‌عنوان سایه‌سار در برابر گرما و چه به‌عنوان سرپناه در برابر برف و باران و باد است و در هنگام جابه‌جایی هم به‌آسانی جمع شده و در مکانی مناسب دیگر، دوباره برافراشته می‌شود، اما امروزه زندگی ماشینی و امکانات زندگی شهری، به ییلاقات سنگسری‌ها هم نفوذ پیداکرده و ایل وندان سنگسری علاوه بر گوت اقدام به ساخت ساختمان ویلایی در محل ییلاق خود کرده‌اند. علیرغم ساخت این خانه‌ها که به زبان سنگسری کِک که خوانده می‌شود، استفاده از گوت کماکان به قوت خود باقی است و ایلوندان سنگسری به‌جز مواقع هوای طوفانی و بارانی، از فضای گوت استفاده می‌کنند. با این‌ حال، امروزه تنها معدود زنان هنرمندی که دل‌بستگی به هنر و فرهنگ تاریخی ایل سنگسر دارند اقدام به بافت گوت می کنند. گرانی قیمت مواد اولیه، هزینه بالای تمام‌شده برای تولید آثاری از این‌ دست و نیز روند رو به رشد استفاده از چادرهای آماده بازاری، این فن (بافت گوت) را با خطر فراموشی مواجه ساخته است.

ماده اولیه بافت پارچه گوت که شقّه یا گوشکّه نامیده می‌شود از موی بُز است. برداشت موی بز در اوایل تابستان (اواسط ماه نو سال سنگسری برابر با اواسط تیرماه) انجام می‌شود. تمیز کردن موی بز و درواقع پاک‌سازی از خاشاک و تیز جداسازی کرک زمستانی از آن پروسه زمان‌بری است که بیشتر بانوان و کودکان در اوقات فراقت به آن می‌پردازند. مراحل ریسیدن موی بز و تبدیل الیاف بلند و مرغوب آن به کمک ابزاری باستانی به نام کئتئلوم یا همان دست ریسک و به عبارتی دوک نخ‌ریسی صورت می‌پذیرد.

چَر یا چرخ نخ‌ریسی هم ابزار دیگری است که در تبدیل الیاف موی بز به رشته‌های نخ از آن بهره می‌برند. استفاده از کئتئلوم معمولاً توسط مردان معمول است و بانوان هنرمند به کمک چَر نخ‌ریسی می‌کنند. نخ نسبتاً ضخیم ریسیده شده را به‌صورت دولا تاب درآورده و به‌صورت گلوله‌های نخ خودرنگ، یا به عبارتی بؤنه آماده می‌سازند.

بافت پارچه سیاه‌چادر با تاروپودی از الیاف موی بز در کارگاه ویژه‌ای بافته می‌شود که بر روی سطح زمین صاف احداث می‌شود. این نوع دستگاه بافندگی را خَند و به بافندگان آن خَند وَژ می‌گویند. پارچه به‌دست‌آمده شَقه نامیده می‌شود و معمولاً در طاقه‌هایی به عرض ۷۰ سانتیمتر و به طول ۱۲ متر بافته می‌شوند. البته امروزه طول عرض متفاوتی از آن تولید می‌شود که بسته به تعداد اعضای خانوار و عایله‌مندی آن‌ها نیز بستگی دارد. عرض شقه‌ها از ۶۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر و طول آن از ۵ متر(۵۰۰ سانتیمتر) تا ۱۴ متر(۱۴۰۰ سانتیمتر) متفاوت هستند.

امروزه برخی بافندگان از دستگاه دار قالی برای بافتن شَقة استفاده می‌کنند. برای بافت یک شَقة به طول ۸ متر و عرض ۷۰ سانتیمتر، دست‌کم به ۲۰ کیلو موی بز نیاز است. هزینه بافت چنین پارچه‌ای با احتساب مبلغ مواد اولیه (موی بز) بیش از ۷۰۰ هزار تومان است. قیمت تمام‌شده یک گوت با شقه‌های متوسط در حدود ۱۵ تا ۱۷ میلیون تومان است. وزن متوسط و خشک یک گوت به ۵۰۰ کیلوگرم می‌رسد.

هر سیاه‌چادر بافته‌شده به دو قسمت تقسیم می‌شود که بانام‌های گوت اصلی و دیم بیند خوانده می‌شود. گوت اصلی از انتهایی‌ترین قسمت طولی سیاه‌چادر شروع‌شده و تا قسمت ورودی جلویی سیاه‌چادر امتداد می‌یابد. در این قسمت بلندترین و قطورترین ستون‌های چوبی بانام مافور یا پئرونین گوت چو افراشته شده و لبه میانی گوت اصلی به آن وصل می‌شود.

سیاه‌چادر سنگسری از کنار هم دوخته و یا وصل شدن شقه‌های باریک ساخته شده است. در طول و امتداد دوخت شقه سوم به دو شقه اول در قسمت میانی و بافاصله مساوی از دو طرف سوراخ‌هایی باز گذاشته می‌شود که محل عبور ستون‌های چوبی سیاه‌چادر است که  چئلا رِه نام دارد. یا به عبارتی به عرض به‌دست‌آمده از دو شقه آستونه گفته می‌شود که در محل اتصال دو آستونه به هم اقدام به ایجاد سه شکاف طولی بافاصله مساوی می‌کنند که نام این شکاف‌ها چئلا رِه است یا چو، لا، رِه؛ یعنی محل عبور چوب استون دو لبه چئلارِه، با دو حلقه که به یک طناب پشمی یک متری متصل است دوخته می‌شود. بخش کوچک‌تر سیاه‌چادر بانام دیم بئند هم در همین قسمت به بلندترین ستون یعنی مافور وصل شده و به انتهای قدامی سیاه‌چادر ختم می‌شود. در طول گوت هرچه از قسمت میانی به سمت انتهایی برویم، طول شقه‌های بکار رفته کوتاه‌تر می‌شود تا به قسمت پایانی که از شقه‌های کوتاه‌تر تا حدود ۵ متری استفاده می‌شود.

در دو انتهای هر شقه به هم دوخته‌ شده حلقه‌هایی فلزی تعبیه‌ شده که با ریسمان‌هایی به نام «گوت پَر» به میخ‌ها پیرامون سیاه‌چادر وصل می‌شوند. به سازه‌ها و دیوارک‌ها و تخت و اجاق‌های داخل سیاه‌چادر «گوت کِه» نام دارد. با توجه به شیب زمین و جهت وزش باد در منطقه، زمین مناسبی انتخاب می‌شود. شیب زمین در قسمت پئرون کارگِه بلندتر و در انتهای سیاه‌چادر یعنی پَش کارگِه پائین تر است. چراکه آب باران، فاضلاب ناشی از شستن ظروف و استحمام در امتداد شیب زمین از قسمت انتهایی سیاه‌چادر خارج‌ شده و دفع شود. امتداد طول سیاه‌چادر هم طوری انتخاب می‌شود که موازی مسیر جریان باد باشد تا کمترین مواجهه با بادهای شدید و طوفان ایجاد شود.

برای برافراشتن سیاه‌چادر دست‌کم به سه نفر کار بلد نیاز است. ابتدا گوت را روی زمین موردنظر پهن کرده و میخ‌های چوبی را یک‌درمیان به زمین پیرامون به‌صورت نصف و نیمه فرومی‌کنند. بندهای گوت پَر را به میخ‌ها وصل کرده و ابتدا بلندترین ستون چوبی سیاه‌چادر را که همان «مافور» یا «پئرؤنین گوت چو» باشد را بلند کرده و سپس سایر ستون‌های موازی را در هر ردیف عرضی برمی‌افرازند. هم‌زمان با «تیر کردن» یا بلند کردن ستون اصلی با طنابی بلند و محکم از پشم گوسفند یا کنف، از قسمت بالای مافور در خارج از محدوده گوت گره محکمی ایجاد کرده و در خلاف شیب زمین می‌کشند و در امتداد طولی سیاه‌چادر در بیرون آن بافاصله‌ای یکی دوم‌تری به سنگی بزرگ و یا میخ چوبی محکمی که در زمین فروکرده‌اند می‌بندند تا استواری گوت را تضمین کنند. آنگاه آرام‌آرام و به ترتیب ستون‌های کناری را با شیب ملایم برافراشته و ستون‌های ردیف‌های عرضی را به سمت انتهای سیاه‌چادر به ترتیب بلند می‌کنند. قسمت میانی دیم بئند هم که به ستون وصل شده به چنگه‌های فلزی به بدنه نخستین شقه گوت الحاق می‌شود. محل اتصال دیم بئند با گوت را در قسمت نزدیک به زمین تا ارتفاع ۱.۵ متر باز می‌گذارند تا به‌عنوان راه ورودی به داخل سیاه‌چادر از آن استفاده شود. البته در مواقع ضروری این راه با چنگه‌ها به شقه اصلی وصل شده و ورودی سیاه‌چادر بسته می‌شود. به‌ محض برافراشته شدن سیاه‌چادر، ریسمان‌های گوت پَر را بر روی میخ‌های چوبی پیرامون سیاه‌چادر محکم کرده و به تنظیم ارتفاع و تثبیت پایداری ستون‌های داخل سیاه‌چادر می‌پردازند.

استفاده از گوت در بین ایل وندان سنگسری همانند همه انسان‌های عشایر از دیرباز معمول بوده، چراکه راحت‌ترین و در دست‌ترین سرپناه انسان چه به‌عنوان سایه‌سار در برابر گرما و چه به‌عنوان سرپناه در برابر برف و باران و باد، می‌توانسته باشد و در هنگام جابجایی هم به‌آسانی جمع شده و در مکانی مناسب دیگر، دوباره برافراشته می‌گردید؛ اما امروزه زندگی ماشینی و امکانات زندگی شهری، به ییلاقات سنگسری‌ها هم نفوذ پیداکرده و ایل وندان سنگسری علاوه بر گوت اقدام به ساخت ساختمان ویلایی در محل ییلاق خود نموده‌اند. علیرغم ساخت این خانه‌ها که به زبان سنگسری کِک که خوانده می‌شود، استفاده از گوت کماکان به قوت خود باقی است و ایلوندان سنگسری به‌جز مواقع هوای طوفانی و بارانی، از فضای گوت استفاده می‌کنند.

فنون بافت و برپایی گوت یا سیاه‌چادر ایل سنگسری به همت دفتر ثبت آثار و حریم میراث ملی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان در تاریخ ۱۲ آبان ماه ۱۳۹۸ به شماره‌ی ۲۰۱۱ در فهرست میراث ملی ناملموس استان سمنان به ثبت رسید و اقدامات لازم برای احیاء و استمرار حیات این فن سنتی ارزشمند در دست اجرا است.

هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان

انتهای پیام/